ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 6، شهریور 1403 ، شماره پی در پی 100

عروض ایرانی یا عروض عربی؟! تاملی در خاستگاه عروض

صفحه (179 - 198)
محمدحسن ارجمندی‌فر ، بیژن ظهیری ناو (نویسنده مسئول)، بابک خضرائی
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1402

چکیده

زمینه و هدف: عروض-یکی از قدیمی‌ترین و متداول‌ترین شیوه نامه های سنجش و طبقه بندی وزن شعر - از قرن دوم(ه.ق) تا به امروز، و میزان و معیار وزن‌سنجی شعر فارسی و عربی بوده است. شیوه نامه ای که بسیاری خاستگاه آن را زبان عربی و مبدع آن را دانشمندی عرب به نام خلیل ابن احمد فراهیدی میدانند. این پژوهش با بررسی سیر تاریخی شعر فارسی در پی یافتن خاستگاه زبانی و جغرافیایی عروض است.

روش مطالعه: پژوهش پیش‌رو مطالعه ای نظری است که به شیوه پژوهش کتابخانه ای انجام شده و برای شناسایی خاستگاه عروض، مسیر تاریخی و ادبی شعر فارسی از پیش از میلاد مسیح(ع) که شعر هجایی فارسی در گونه وزنیِ کمّی سروده میشده، دنبال شده و مسیر تکامل و تطور شیوه هجایی تا پیدایش شیوه عروضی طی شده است تا مشخص شود عروض چه خاستگاه جغرافیایی و زبانی دارد؟ در خصوص پیشینه پژوهش نیز تاکنون کار متمرکزی در این خصوص صورت نگرفته و پراکنده بدان اشاره شده است.

یافته ها: سابقه چند هزارساله شعر فارسی گویای این حقیقت است که ایرانیان از قرنها پیش از اسلام، به شیوه هجایی با وزن کمّی، شعر میسرودند، وزنهای مخصوص خود را داشتند و شیوه عروض، صورت تکامل یافته شعر هجایی فارسی است.

نتیجه گیری: پس عروض نه یکباره که طی قرنها شکل گرفته و خلیل ابن احمد فقط آن را نظام‌مند کرده است. آگاهی از این حقیقت که عربها سابقه ای در هنر موسیقی نداشته و بعد از اسلام آن را از ایرانیان وام و فرا گرفته اند و همچنین تاثیرپذیری بالای عروض از موسیقی ایجاب میکند خلیل ابن احمد یا ایرانی باشد یا آن را از ایرانیان فراگرفته باشد. یاقوت الحموی در قرن ششم در کتاب معجم‌الادبا وقتی به روشنی به ایرانی و فارسی‌زبان بودن خلیل ابن احمد اشاره میکند، این ابهام را از میان برمیدارد. چون در قرن دوم(ه.ق)، زبانِ علم و حکومت در منطقه خاورمیانه، زبان عربی بوده است، خلیل ابن احمد این شیوه را به زبان عربی وضع و پیشنهاد کرده است. از این روی خاستگاه عروض را میتوان ایران و زبان فارسی دانست به مثابه فردی ایرانی که لباس عربی بر تن کرده است.

کلمات کلیدی
عروض , خلیل ابن احمد , وزن شعر , عروض فارسی , عروض عربی.

• ارژنگ پور، بهروز. (1393)، وزن شعر(هجایی، وقفه ای و تکیه ای)، تهران: راز، ص22.
• الحموی، یاقوت. (1414ه)، معجم الأدباء، جلد3، بیروت: دار الغرب الإسلام، صص1260و1261.
• امیدوار، احمد. (1393)، « ﺗﺄﺛﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺎن در ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﻋﻠﻢ ﻋﺮوض ﻋﺮﺑﻲ»، مطالعات زبانی و بلاغی، دوره5، شماره9، صص29-50.
• بروکلمان، کارل. (2006م)، تاریخ الادب العربی، جلد2، ترجمه عبدالحلیم نجار، قم: دار الکتاب الإسلامی، ص134.
• بهار، محمدتقی. (1334)، تاریخ تطور شعر فارسی، مشهد: باستان رضوی، صص11-32.
• پیرنیا، حسن، اقبال آشتیانی، عباس و لطیفه جوانمهری. (1394)، تاریخ کامل ایران، تهران: اروند، ص197.
• حدادعادل، غلامعلی. (1394)، دانشنامه جهان اسلام، جلد16، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، صص102و103.
• دشتکی، غیاث‌الدین منصور. (1375)، رساله عروض و قافیه، مصححان: عبدالله نورانی و پدرام میرزایی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ص6.
• دهخدا، علی اکبر. (1377)، لغت‌نامه دهخدا، جلد7، تهران: موسسه لغت‌نامه دهخدا، ص9942.
• رجائی، احمدعلی. (1353)، پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی در قرون اول هجری، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ص24.
• رضایی، احمد. (1395)، وزن موسیقی و شعر(بررسی مقایسه ای ایقاع و عروض)، تهران: سوره مهر، صص90 و 93.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1375)، صور خیال در شعر فارسی، چاپ ششم، تهران: آگاه، صص343-530.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391)، موسیقی شعر، چاپ سیزدهم، تهران: آگه، ص48.
• ﺻﺎدﻗﻲ، ﻋﻠﻲ اﺷﺮف. ( 1357). ﺗﻜﻮﻳﻦ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ. ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﻲ، صص65-68.
• صفری فروشانی، نعمت‌الله. (۱۳۸3)، « نقش موالی در تشیع؛ موالی چه کسانی بودند و چه نقشی در تشیع داشتند؟»، پرسمان، شماره 23، صص8-10.
• طبیب زاده، امید. (۱۳۸۹)، «ساخت وزنی در شعر عروضی فارسی»، زبان و زبان شناسی، دوره ششم، شماره ۱۱، صص1-20.
• طبیب‌زاده، امید. (1394)، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز، جلد2، تهران: هرمس، صص37و112.
• طبیب‌زاده، امید. (1394)، وزن شعر فارسی از دیروز تا امروز، جلد3، تهران: هرمس، صص27.
• ﻓﺮزاد، ﻣﺴﻌﻮد. (1349). «ﻋﺮوض رودﻛﻲ». ﻣﺠﻠﺔ ﺧﺮد و ﻛﻮﺷﺶ. ﺷﻤﺎره 7. صص465 -498.
• فرزانه، بابک (۱۳۹۸). «خلیل بن احمد». دائرهالمعارف بزرگ اسلامی. ج. ۲۲. تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، ص818.
• کریستین سن، آرتور و اقبال آشتیانی، عباس. (1363)، شعر و موسیقی در ایران قدیم، تهران: انتشارات هنر و فرهنگ، ص32.
• مقصودی، نورالدین. (1374)، « علم عروض و خلیل بن احمد»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شماره 155، ص103.
• ناتل خانلری، پرویز. (1327)،‌ پژوهش انتقادی در عروض فارسی و چگونگی تحول اوزان غزل، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ص19.
• ناتل خانلری، پرویز. (1399)،‌ وزن شعر فارسی، چاپ نهم، تهران: توس، صص 27-84.
• وحیدیان کامیار، تقی.(1383) «ویژگی‌های شگفت انگیز اوزان شعر فارسی»، ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد، شماره1و2، صص19-34.
• وحیدیان کامیار، نقی. (1373)، بررسی منشاء وزن شعر فارسی، چاپ دوم، مشهد: آستان قدس رضوی، صص21-118.