ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 12، اسفند 1401 ، شماره پی در پی 82

شعر عصر مشروطه در برخورد با استعمار

صفحه (131 - 148)
حسین بخشی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: با آغاز جریان استعمار در دنیا که با پیشرفتهای صنعتی و تکنولوژیک مغرب زمین و سپس برتری نظامی و تسلیحاتی آن به وجود آمد، عکس العملهای فراوانی در کشورهای تحت استعمار شکل گرفت؛ یکی از واکنشهای مهم دربرابر استعمارگران، در عالم شعر و ادب اتفاق افتاد و شاعران آزاد اندیش این ملل به بازتاب تجاوزات و جنایات استعمارگران پرداختند. شعر فارسی عصر مشروطه نیز در این زمینه بسیار فعال بود و شاعران این دوره با احساس تعهد فراوانی که به مردم و سرزمین خود داشتند، وارد عرصۀ مبارزات ضداستعماری شدند. در این پژوهش سعی شده با مطالعۀ آثار مهم شعر فارسی عصر مشروطه، به بررسی انواع مواجهات و برخوردهای شاعران این دوره با پدیده استعمار بپردازیم.

روش مطالعه: روش این پژوهش مبتنی بر مطالعه کتابخانه ای و روش توصیفی-تحلیلی است.

یافته ها: بررسی شعر این دوره نشان میدهد شاعران این عصر با مسئلۀ استعمار به هشت صورت عمده برخورد کرده اند: شرق گرایی، نقد غرب و مدنیت غربی، تحریم کالاهای غربی، استعمارنگری، نقد استعمارپرستی، حماسه سرایی، ملی گرایی و وحدت اسلامی.

نتیجه گیری: شاعران عصر مشروطه بطور یکسان از شیوه های فوق استفاده نکرده اند؛ به برخی بیشتر، و به برخی کمتر پرداخته اند و این به توان و شرایط موجود در ایران آن روز بازمیگردد.

کلمات کلیدی
استعمار , استعمارستیزی , شعر , عصر مشروطه

• آخوندزاده، میرزافتحعلی (بی تا). مکتوبات، با مقدمۀ باقر مؤمنی، تبریز: احیاء.
• آدمیت، فریدون (1357). اندیشه های میرزاآقاخان کرمانی، چاپ دوم، تهران: پیام.
• آدمیت، فریدون (1349). اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران: خوارزمی.
• اقبال لاهوری (1366). کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، مقدمۀ احمد سروش، چاپ دوم، تهران: کتابخانۀ سنایی.
• امین، احمد (1376). پیشگامان مسلمان تجددگرایی در عصر جدید، ترجمۀ حسن یوسفی اشکوری، تهران: علمی و فرهنگی.
• ایرج میرزا (1353). دیوان ایرج میرزا، به اهتمام محمدجعفر محجوب، چاپ سوم، تهران: اندیشه.
• بشردوست، مجتبی (1390). موج و مرجان، تهران: سروش.
• بهار، محمدتقی (ملک الشعراء) (1335). دیوان بهار، ج1، تهران: امیرکبیر.
• دهقانی، محمد (1389)، از شهر خدا تا شهر انسان، تهران: نشر مروارید.
• زرقانی، مهدی (1391). چشم انداز شعر معاصر ایران (ویرایش دوم)، تهران: ثالث.
• سعدی (1368). بوستان سعدی، شرح محمد خزائلی، چاپ هفتم، تهران: جاویدان.
• شایگان، داریوش (1392). آسیا دربرابر غرب، تهران: فرزان مهر.
• عارف قزوینی (1385). دیوان عارف قزوینی، به کوشش رحیم چاووش اکبری، تهران: زوار.
• میرزادۀ عشقی (1350). کلیات مصور میرزاده عشقی، علی اکبر مشیر سلیمی، چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
• فراهانی (ادیب الممالک) (1380). دیوان ادیب الممالک فراهانی، تصحیح مجتبی برزآبادی فراهانی، ج1، چاپ دوم، تهران: فردوس.
• کرمانی، ناظم الاسلام (1371). تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
• کسروی، احمد (1384). تاریخ هجده سالۀ آذربایجان، تهران: نگاه.
• کسروی، احمد (1321). پیام به دانشمندان اروپا و آمریکا، بی جا.
• کسروی، احمد (1324 الف). در راه سیاست، چاپ دوم، بی جا.
• کسروی، احمد (1324 ب). امروز چاره چیست، تهران: چاپخانۀ اردیبهشت.
• لاهوتی، ابوالقاسم (1385). دیوان ابوالقاسم لاهوتی، به کوشش احمد بشیری، تهران: امیرکبیر.
• گیلانی، سیداشرف (1385). کلیات جاودانه نسیم شمال، به کوشش حسن نمینی، چاپ دوم، تهران: اساطیر.
• هیدجی، محمد (1368). دیوان حکیم هیدجی، مقدمه و تصحیح علی هشترودی، زنجان: کتابفروشی ستاره زنجان.
• روزنامۀ نسیم شمال، دوره های مختلف.